«H ΧηρεΙα του ΟικουμενικοΥ ΘρΟνου

και η ΕκλογΗ  του ΜελΕτιου ΜεταξΑκη 1918-1922»

ΑνδρΕα ΝανΑκη ΔιΑκονοσ

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκησ

Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Θεολογίασ τησ Θεολογικήσ Σχολήσ

παράρτημα αριθμ. 5 του Α’ Τόμου

ΘεσσαλονΙκη - 1991

 

Ο Μελέτιος Μεταξάκης υπήρξε από τους πιο δραστήριους ιεράρχες του αιώνα μας. Διετέλεσε μητροπολίτης Κιτίου (1910-1918), μητροπολίτης Αθηνών (1918-1920), Οικουμενικός Πατριάρχης (1921-1923) και πατριάρχης Αλεξανδρείας (1926-1935).

Από την πολυσχιδή δραστηριότητα του Μελετίου στην παρούσα εργασία εξετάζομε τις συνθήκες υπό τις οποίες ανήλθε στον Οικουμενικό Θρόνο.

Αρχίζουμε την έρευνά μας από τη χηρεία του Θρόνου, μετά την παραίτηση του Γερμανού Ε’ (1918). Και μελετάμε όλες εκείνες τις αιτίες που κράτησαν τρία χρόνια σε χηρεία το Πατριαρχείο ΚωνΠόλεως. Οι αιτίες αυτές δεν είναι ανεξάρτητες από τις ευρύτερες ανακατατάξεις που έφερε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος στο χώρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κυρίως όμως από τις διεκδικήσεις της Ελλάδας στο χώρο των προγονικών εστιών, στη γη της Μικράς Ασίας και τις επιπτώσεις που είχε η πολιτική αλλαγή το Νοέμβρη του 1920, με την πτώση του Βενιζέλου.

Η παραπάνω πραγματικότητα, που τελικά καθόρισε το σημερινό status στην επικράτεια των κληρονόμων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που κατέκτησε το ελληνορθόδοξο Βυζάντιο, με κύριους διεκδικητές της τον ελληνισμό και το νεότουρκο εθνικισμό, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις διεργασίες εκείνες οι οποίες καθόρισαν την πορεία της πατριαρχικής εκλογής και στην τελική επιλογή από την ΚωνΠολη του Μελετίου, παρά τις αντιδράσεις της Αθήνας.

Η έρευνά μας στηρίζεται, κατά κανόνα, σε ανέκδοτο αρχειακό υλικό, κυρίως από το Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών.

Μέσα από τις προξενικές εκθέσεις, τα υπηρεσιακά σημειώματα, τα τηλεγραφήματα και τα άλλα έγγραφα, μελετήσαμε τις ποικίλες διεργασίες και εξελίξεις που έλαβε το πρόβλημα της εκλογής του πατριάρχη κατά τη μακρόχρονη χηρεία του θρόνου.

Όμως η αιτιολόγηση του ζητήματος της εκλογής και της ανόδου στον Οικουμενικό Θρόνο του Μελετίου Μεταξάκη τεκμηριώνεται, μόνο αν συσχετισθούν οι εξελίξεις της εκλογής με τις πολιτικές μεταλλάξεις και με την πορεία των διεκδικήσεων του ελληνισμού στο ένα από τα δυο σκέλη του, στο χώρο της Μικράς Ασίας, κάτι που γίνεται στην εργασία αυτή.

Προτού αρχίσουμε την ανάπτυξη του θέματός μας θεωρούμε απαραίτητο στο σύντομο κείμενο της εισαγωγής να αναφερθούμε αδρότατα στη δράση του Μεταξάκη πριν την εκλογή του στον Οικουμενικό Θρόνο και να κάνουμε μια αναγωγή στις στενές σχέσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύ Μελετίου – Βενιζέλου. Έτσι θα βοηθηθούμε να κατανοήσουμε την αντίδραση των μεταβενιζελικών κυβερνήσεων, από το Νοέμβρη του 1920 και εξής, προς τον Μελέτιο και την όλη αντιπατριαρχική στάση της Αθήνας που πρόκειται να συναντήσουμε κατά τη διαπραγμάτευση του θέματος.

Ο Μελέτιος Μεταξάκης, «κατά κόσμον Εμμανουήλ Νικολάου Μεταξάκης, εγεννήθη το 1871 εις το χωρίον Παρσάς Λασηθίου Κρήτης. Το 1889 μεταβαίνει εις Ιεροσόλυμα» και υπηρετεί στο προσκύνημα της Γεθσημανής και στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, υποτακτικός του αρχιμανδρίτη Βενιαμίν. Από τα Ιεροσόλυμα αναχωρεί με το γέροντά του στη Δαμασκό, όπου ο Βενιαμίν εκλέγεται και χειροτονείται μητροπολίτης, ενώ ο Εμμανουήλ, τον Μάρτιο του 1892, χειροτονείται διάκονος και λαμβάνει το όνομα Μελέτιος.

Το επόμενο έτος επανήλθε στα Ιεροσόλυμα και φοίτησε στην εκεί σχολή του Σταυρού, ως υπότροφος του Πατριαρχείου Αντιοχείας. Μόλις αποφοίτησε, το 1900, διορίστηκε από τον πατριάρχη Δαμιανό υπογραμματέας του Παναγίου Τάφου. Μετά δυο έτη εξελέγη αρχιγραμματέας του «Ιερού Κοινού» και το Μάρτιο του 1903 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και έλαβε το οφίκιο του αρχιμανδρίτη από τον πατριάρχη Δαμιανό.

Το 1907 στάλθηκε στην Κύπρο, ως εκπρόσωπος του πατριάρχη Ιεροσολύμων για την επίλυση του εκεί αρχιεπισκοπικού ζητήματος, όπου συνεργαζόμενος με τον Αλεξανδρείας Φώτιο και το μητροπολίτη Αγχίαλο, μετέπειτα Οικουμενικό Πατριάρχη Βασίλειο, έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στην εξεύρεση λύσης για το ζήτημα αυτό που συντάρασσε την Κύπρο.

Οι αραβόφωνοι του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, το 1908, με αφορμή τις επαγγελίες του κινήματος των Νεότουρκων για ισονομία και ισοπολιτεία σε όλες τις εθνότητες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, προέβαλαν διεκδικήσεις στο εκεί πατριαρχείο, επικαλούμενοι το 111 άρθρο του Συντάγματος που «έλεγεν ότι θα συστηθώσι κατά Νομαρχίας και επαρχίας αιρετά συμβούλια ιδρυμάτων». Η κρίση του 1908 προκάλεσε την ομόφωνη, από τη Σύνοδο, παύση του πατριάρχη Δαμιανού με την αιτιολογία της ενδοτικότητας προς τους αραβόφωνες, «την παύσιν δε ταύτην συνεπεκύρωσε δια πράξεως ολόκληρος η Αγιοταφιτική αδελφότης».

Στην αποτυχία των επιδιώξεων των αραβόφωνων, που με έκτροπα προσπάθησαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων και στη διασφάλιση των συμφερόντων του, η στάση και η συμβολή του αρχιμανδρίτη Μελετίου Μεταξάκη υπήρξε καθοριστική. Από τα Ιεροσόλυμα μετέβη στην ΚωνΠολη, όπου εξέδωσε για το ζήτημα σχετικό υπόμνημα, στο οποίο η Πύλη «εβασίσθη εξ ολοκλήρου» για να δώσει, με απόφαση που εξέδωσε το Δεκέμβρη του 1909, τέλος στην κρίση, διασφαλίζοντας τα δικαιώματα της αδελφότητας, ενώ με πιέσεις της Πύλης είχε ήδη αναγνωρισθεί ο Δαμιανός.

Τον Φεβρουάριο του 1910 και ενώ βρισκόταν στην ΚωνΠολη εξελέγη μητροπολίτης Κιτίου, όπου παρέμεινε ως το 1918, ιδρύοντας το Παγκύπριον Ιεροδιδασκαλείον, το Εμπορικόν Λύκειον της Λάρνακας και την εφημερίδα «Εκκλησιαστικός Κήρυξ».

Κατά την αρχιερατεία του Μελετίου στην Κύπρο συμβαίνουν για τον ελληνισμό σημαντικότατα γεγονότα, που θα σημαδέψουν την μετέπειτα πορεία του.

Το 1912-1913 επιτελείται τα θαύμα των βαλκανικών πολέμων, ως έκφραση της κατεξοχήν ενότητας όλων των δυνάμεων του Έθνους. Στη συνέχεια επέρχεται ο εθνικός διχασμός, απότοκος της διαφορετικής άποψης που είχαν για τη θέση της Ελλάδας στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο οι κορυφαίοι του Έθνους. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήρθε σε αντίθεση με την ουδετερότητα του Κωνσταντίνου, γιατί φρονούσε ότι τα συμφέροντα του ελληνισμού τον καλούσαν να ταχθεί με την Αντάντ.

Η αντίθεση Βενιζέλου-Κωνσταντίνου κορυφώθηκε το Σεπτέμβριο του 1916 με το κίνημα της Άμυνας και το σχηματισμό της προσωρινής κυβέρνησης του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη.

Το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου, στην Αθήνα, από την ελλαδική εκκλησία αναθεματίζεται ο Βενιζέλος και η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, αφενός γιατί η εκκλησία των Νέων Χωρών είχε αρκετά εκκρεμούντα ζητήματα εξαιτίας του ακαθόριστου τότε εκκλησιαστικού καθεστώτος της και αφετέρου γιατί ζητούσε εκκλησιαστικά ερείσματα, αντίβαρο στο ανάθεμα, συγκάλεσε στη Θεσσαλονίκη την Ιεραρχία των Νέων Χωρών.

Τον Ιούνιο του 1917, όταν πια ο Βενιζέλος ανέλαβε πρωθυπουργός του ενιαίου κράτους, συγκροτήθηκε το Ανώτατο Εκκλησιαστικό Δικαστήριο. Αυτό δίκασε τους αρχιερείς που συμμετείχαν στο ανάθεμα, μεταξύ αυτών και τον μητροπολίτη Αθηνών, τον οποίο καθαίρεσε και έτσι το Σεπτέμβρη του 1917 χήρεψε ο μητροπολιτικός θρόνος.

Στις παραπάνω εθνικές ανακατατάξεις ο Κιτίου Μελέτιος Μεταξάκης κάθε άλλο παρά αδιάφορος έμεινε. Μετά τους βαλκανικούς πολέμους μετέχει σε επιτροπές για τη ρύθμιση του εκκλησιαστικού καθεστώτος των Νέων Χωρών και του Αγίου Όρους, για τα προβλήματα του οποίου έγραψε και σχετικό υπόμνημα.

Την ίδια εποχή φαίνεται ότι ο Μελέτιος συνδέθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, υιοθέτησε τις πολιτικές του επιλογές και από τότε παρέμενε ένθερμος υποστηρικτής του.

Για αυτό και στο κίνημα της Άμυνας του 1916, ο Μελέτιος ως Κιτίου τάσσεται ενεργότατα με το μέρος του Βενιζέλου. « Ο Μητροπολίτης Κιτίου……τίθεται καθ’ ολοκληρίαν εις την διάθεσιν της Προσωρινής Κυβερνήσεως και ζητεί δι’ εμού τας σχετικάς οδηγίας παρά της Α.Ε. του κ. Βενιζέλου», έγραφαν οι αμυνίτες της Αλεξάνδρειας στην προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Και σε επιστολή του ο Κιτίου έγραφε «Η Κύπρος, όπως έγραψα και προς τον κ. Πρόεδρον, είναι θύμα της Κωνσταντινολατρείας της…..Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος δια τον Κύπριον εξακολουθεί να είναι ο αναστηθείς μαρμαρωμένος Βασιλιάς….Εν τούτοις είναι δυνατόν να επιταχυνθή η εξέλιξις και να φθάση και ο Κύπριος εις το σημείον της εθνικής αναπτύξεώς του να διακρίνη την πατρίδα από το Βασιλέα….Έγραψα εις τον κ. Πρόεδρον ότι είμαι εξ ολοκλήρου εις την διάθεσίν του εις ότι με μονίση χρήσιμον. Θα σε παρακαλέσω να του επαναλάβης το πράγμα. Εάν νομίζη ότι δύναται να ωφελήση εις τίποτε η μετάβασίς μου εις Θεσσαλονίκην, ας με διατάξη».

Η θέση την οποία έλαβε ο Μελέτιος στο κίνημα του 1916 τον κατέταξε στο βενιζελικό χώρο, του οποίου – για το χώρο της εκκλησίας – θα είναι ο δυναμικότερος εκφραστής. Για αυτό το 1918 καλείται να αντικαταστήσει τον Αθηνών Θεόκλητο και το Νοέμβριο του 1920, με την πτώση του Βενιζέλου, εκδιώκεται και με διάταγμα επανέρχεται ο Θεόκλητος ως μητροπολίτης Αθηνών.

Μετά την παραπάνω αλλαγή της πολιτικής κατάστασης στην Ελλάδα ο Μελέτιος αναχωρεί στην Αμερική, όπου παρέμεινε ως την εκλογή του στο Πατριαρχείο ΚωνΠόλεως.

γ Copyright Ιερά Μητρόπολη Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου
Αρκαλοχώρι 70300, τηλ.2891024611,
fax.2891024612, email: imarkal1@otenet.gr