Ανδρέα Νανάκη Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου Καθηγητή ΑΠΘ
Συνέντευξη στην εφημερίδα ‘’Κιβωτό της Ορθοδοξίας’’ (23-11-2023)
Α. Το πρόβλημα του πολιτισμού μας είναι πνευματικό.
1. Συνάνθρωποί μας, αλλά και παιδιά σκοτώνονται σε πολέμους. Η γη και το περιβάλλον μολύνονται. Τι σημαίνουν όλα αυτά για τους πιστούς του 21ου αιώνα;
Η γνώση του κόσμου τούτου θεριεύει. Ζούμε στην εποχή του διαδικτύου, με την τεχνολογία να αναπτύσσεται ταχύτατα και όμως τα ανθρώπινα πάθη εξακολουθούν να ματώνουν και πολλάκις να συνθλίβουν τις καρδιές μας. O εγωισμός, η φιλοχρηματία, η μνησικακία, οι πόλεμοι, η φιληδονία βασανίζουν την ανθρώπινη καρδιά.
Το πρόβλημα του κόσμου, το πρόβλημα όλων μας, είναι πνευματικό. Ο άνθρωπος του κόσμου τούτου, διαχρονικά, είχε τα πάθη του, αλλά εύρισκε και τις ισορροπίες του, επειδή πορευόταν με δύο πόδια, με δύο μάτια, με δύο χέρια. Ο πνευματικός πολιτισμός, που άπτεται μόνο του ορατού και γήινου κόσμου είναι μονομερής. Οι άνθρωποι, με αυτή τη μονοδιάστατη, γήινη θεώρηση χάνουμε την ισορροπία μας. Εύκολα παραπαίουμε, διότι πιστεύουμε παθολογικά μόνο στα επίγεια και ορατά. Λησμονούμε τα ουράνια και αόρατα. Ο ορατός κόσμος της γης μας, με τον αόρατο κόσμο των ουρανών, τον αόρατο πνευματικό κόσμο, βρίσκονται σε αδιάλειπτη κοινωνία και σχέση. Έχουμε ένα ανσασέρ, που διαρκώς ανεβοκατεβαίνει, μεταξύ ουρανού και γης και κινείται εν μέσω αόρατων και ορατών. Τούτο επαναλαμβάνεται αενάως, εν μέσω των αδυναμιών μας. Όμως, εάν με την προσευχή μας εκζητούμε τη χάρη του Χριστού, από τον αόρατο κόσμο του ανεσπέρου Θείου φωτός, δηλώνουμε την αποδοχή του αόρατου κόσμου. Προσευχόμαστε και εκφράζουμε τη βούλησή μας για μετάνοια. Η προσευχή οδηγεί στην έξοδο του ανθρώπου από την αυτάρκειά του, από το εγώ του. Εκφράζει την ταπείνωσή του. Με την προσευχή ο άνθρωπος επικαλείται την χάρη και τη βοήθεια του Tριαδικού Θεού.
Ο άνθρωπος, μας έλεγε πολύ σωστά ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης είναι ψυχοπαθής, με την έννοια ότι έχει πάθη στην ψυχή του. Αυτό χαρακτηρίζει τον κάθε άνθρωπο. Ελάχιστοι, όπως γράφει ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής και άλλοι φιλοκαλικοί Πατέρες, είναι αυτοί που θα φτάσουν στην ακινησία του νοός, για να ζήσουν τη νέκρωση και την υπέρβαση των παθών. Οι πολλοί εκζητούμε την άνωθεν Θεία βοήθεια και χάρη, για να σηκωνόμαστε, όταν πέφτουμε. Κάνουμε επανεκκίνηση, με προσευχητική μετάνοια, η οποία επευλογείται από την χάρη του εν Τριάδι ζώντος Θεού.
Τα θέματα που θέσατε: πόλεμοι, νεκροί από πολέμους, πείνα, καταστροφή της γης, απορρέουν από τα ανθρώπινα πάθη, για εξουσία επίγεια, για χρήματα, για κατάκτηση ή ενδυνάμωση της κοσμικής εξουσίας μας. O Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος θέτει όλους μας, από την Κωνσταντινούπολη, προ των ευθυνών μας. «Η γη δεν μας ανήκει. Είναι ένα δώρο και έχουμε την ηθική υποχρέωση να το σεβαστούμε και για τις επόμενες γενιές». Το πρόβλημα του πολιτισμού μας είναι βαθύτατα πνευματικό. Λησμονεί, ο πολιτισμός μας το Χριστό και αποστασιοποιείται από το μυστήριο του Τριαδικού Θεού ή δεν πιστεύει στο Χριστό.
Πνευματικά κενά δεν υπάρχουν. «Φως Χριστού φαίνει πάσι». Εάν εμείς αρνηθούμε το αΐδιον και ανέσπερον φως του Χριστού, τότε φυγαδεύομε τον Παράκλητο. Ο Παράκλητος, όπως η μέλισσα, δεν πλησιάζει τις ακαθαρσίες, τη δυσωδία και επειδή πνευματικά κενά δεν υπάρχουν, όταν διώξουμε τον Χριστό από τη ζωή μας, το κενό καταλαμβάνεται από τον πνευματικό κόσμο του σκότους. Από τον πονηρό. Τον δαίμονα. Πάσχει, συνεπώς, πνευματικά ο πολιτισμός μας επειδή αποδεχόμαστε μόνο τη γήινη, ορατή πραγματικότητα. Γι’ αυτό πάσχουν και τα πνευματικά επιτεύγματα του πολιτισμού μας.
Πιστεύουμε ότι «ανοίγοντας ένα σχολείο κλείνει μια φυλακή». Με τη σημερινή βία στα σχολεία τι κάνουμε; Αρκεί η ορθολογιστική ή η ψυχολογική προσέγγιση για να αντιμετωπισθεί η βία; Ο αγώνας εναντίον των παθών μας δεν είναι ιδεολογικό ανδραγάθημα. Δεν αρκεί ο ορθός λόγος. Γνωρίζομε το αδιέξοδο των ιδεολογικών αγώνων, θυτών και θυμάτων του 19ου και 20ου αιώνα. Η πνευματική παρακαταθήκη του Ορθόδοξου πολιτισμού προτείνει μια άλλη πρόταση ζωής. Την απάντηση, για την ειρήνη και τον πόλεμο, μας την δίδει ο Γέροντας Σιλουανός: «Και πως είναι δυνατή η πλήρης ειρήνη επί της γης, εάν μένη έστω και εις μόνος άνθρωπος μετά πονηρής θελήσεως»;
Β. Αυτοκρατορία Κωνσταντινουπόλεως. Μήτρα πολιτισμών.
2. Η πνευματική αυτή παρακαταθήκη του Ορθόδοξου πολιτισμού πως διαμορφώνεται, πως οικοδομείται;
Το πώς οικοδομείται και διαμορφώνεται μας το αποκαλύπτουν οι Πατέρες και ιδιαίτερα οι φιλοκαλικοί Πατέρες, με τις εμπειρίες των. Όμως, θα σας μιλήσω για τη μήτρα, απ’ όπου εκπηγάζει ο Ορθόδοξος πολιτισμός. Είναι η Κωνσταντινούπολη. Η αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως είναι το κέντρο, πνευματικό, στρατιωτικό, οικονομικό, κοινωνικό του Ορθόδοξου πολιτισμού. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης, με τον Ορθόδοξο αυτοκράτορα, διαμορφώνουν και εξακτινώνουν την Ορθόδοξη πνευματική, πολιτιστική παρακαταθήκη στον σημερινό Ορθόδοξο κόσμο. Μετά την Αγία Σοφία, που οικοδομείται στη Κωνσταντινούπολη, πόσες Αγίες Σοφίες κτίστηκαν, Θεσσαλονίκη, Αχρίδα, Κίεβο, Σόφια, απ’ όπου έλαβε το όνομά της και η πρωτεύουσα της Βουλγαρίας. Η Κωνσταντινούπολη διαμορφώνει κοινή λατρεία, δόγματα, αγιολόγιο. Το κέντρο του Ορθόδοξου πολιτισμού, η Κωνσταντινούπολη, εις τας Συνόδους ορίζει την τάξη των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων και της Αρχιεπισκοπής Κύπρου.
Από την Κωνσταντινούπολη, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, κατά τους Θείους και Ιερούς Κανόνες, χορηγεί Αυτοκέφαλα. Τον 16ο αιώνα στη Ρωσία και τον 19ο και 20ο αιώνα, στα εθνικά κράτη που αναδύονται. Διαμορφώνει την παράδοση της Κωνσταντινουπολίτικης μουσικής.
3. Λέγοντας Κωνσταντινουπολίτικη μουσική εννοείτε τη βυζαντινή μουσική;
Το Βυζάντιο ήταν αρχαία ελληνική αποικία των Μεγάρων. Στο Βυζάντιο χτίζει ο Μέγας Κωνσταντίνος, το 330 μ.Χ., την Κωνσταντινούπολη. Ο όρος ‘’Βυζάντιο’’ εισάγεται το 1557, από τον Ιερώνυμο Βολφ, όταν εξέδωσε το Corpus Historia Byzantinae. Συλλογή έργων από την γραμματεία της αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως. Ο όρος ‘’Βυζάντιο’’ εισάγεται για να ξεχωρίζει η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Δύσης, από την αυτοκρατορία της Ανατολής. Οι αυτοκράτορες της Κωνσταντινουπόλεως υπέγραφαν «…εν Χριστώ τω Θεώ πιστός Βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων…». Γι’ αυτό και στην εποχή των Σουλτάνων ο Πατριάρχης, που ονομάζεται Πατριάρχης των Ρωμιών, είναι η κεφαλή της πυραμίδας του Ορθόδοξου μιλετιού, του ρουμ μιλέτ. Με τον όρο «Αυτοκρατορία Κωνσταντινουπόλεως» προσδιορίζουμε το ιστορικό παρελθόν και παρόν. Η πνευματική και πολιτιστική παρακαταθήκη του Ορθόδοξου πολιτισμού, έχει πρωτεύουσά της την Κωνσταντινούπολη, όπου και η έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Στην Κωνσταντινούπολη εδράζονται και τα επιτεύγματα του πολιτισμού που ακολουθεί, μετά την εγκατάσταση, το 1453,των Μουσουλμάνων Σουλτάνων. Από το Μπλε Τζαμί έως το Ντολμά Μπαχτσέ.
4. Το 1453,όταν η Κωνσταντινούπολη καταλαμβάνεται από τους Μουσουλμάνους, έχουμε μια μεγάλη ανατροπή στην Ορθόδοξη Εκκλησία;
Το 1453, ο Μωάμεθ ο Πορθητής καταλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη. Ακολουθούν, για τους Ορθόδοξους κλαυθμοί, οδυρμοί και θρήνοι. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όμως, συνεχίζει, μέσα στην κοσμοχαλασιά, την θυσιαστική του διακονία, για όλους τους Ορθόδοξους στην αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως. Δεν δημιουργούνται, από το Πατριαρχείο, διακρίσεις στις γλώσσες του ποιμνίου του, που είναι ελληνικά, σλαβικά, αρβανίτικα, αραβικά, βλάχικα ή τουρκικά. Ρωμιός σημαίνει Ορθόδοξος χριστιανός. Ρωμιοσύνη και Ρωμιός σημαίνουν Ορθοδοξία και Ορθόδοξος. Κεφαλή της Ρωμιοσύνης είναι ο Οικουμενικός Πατριάρχης, με τις διοικητικές δομές του Πατριαρχείου. Μητροπολίτες, κληρικοί και λαϊκοί διακονούν σύνολη την ρωμιοσύνη, όπου όμως η ελληνική γλώσσα κυριαρχεί, δεσπόζει. Πιστεύω ότι, το 1453 αρχίζει η δεύτερη περίοδος για την αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως. Στην Εκκλησία και αυτή την περίοδο είχαμε Αγίους, Νεομάρτυρες, Ησυχαστές. Συνεχίζεται η ησυχαστική παράδοση, που κομίζει στο Άγιον Όρος ο Άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης, μετά τη συνάντησή του στο Αγιοφάραγγοτης Κρήτης με τον Όσιο Αρσένιο τον Αγιοφαραγγίτη. Ο ησυχασμός, τον 14ο και 15ο αιώνα, φθάνει στην Κωνσταντινούπολη, στη Μ. Ασία και στα Βαλκάνια. Διαμορφώνεται η ησυχαστική διεθνή των Βαλκανίων. Δείτε από πού περνάει το σκήνωμα της Αγίας Παρασκευής της Επιβατινής, μέχρι να εγκαταβιώσει το 1641 στο Ιάσιο.
5. Για την περίοδο μετά το 1453 οι ιστορικοί κάνουν χρήση του όρου Οθωμανική αυτοκρατορία.
Με αυτό τον τίτλο εξέδωσα,το 2013,το βιβλίο μου: «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην ύστερη Οθωμανική αυτοκρατορία». Όμως, έχω αναθεωρήσει τον τίτλο. Η σφαιρική μελέτη της αυτοκρατορίας Κωνσταντινουπόλεως, από το 330 έως το 1923, που δημιουργείται το εθνικό Τουρκικό κράτος, διευρύνει τους πολιτιστικούς ορίζοντες και το πνευματικό πεδίο, όχι μόνο ημών των Ελλήνων, αλλά όλων των εθνικών κρατών. Η εθνική ταυτότητα όλων μας, Ελλήνων, Σέρβων, Ρουμάνων, Βουλγάρων, Αλβανών ,Τούρκων, αναφέρωκυρίως τα Βαλκάνια, με τελευταίο το κράτος της Βόρειας Μακεδονίας, αρδεύεται από τον κωνσταντινουπολίτικο πολιτισμό, με τους Ορθόδοξους αυτοκράτορες (330-1453), όπου δεσπόζει ο Ελληνικός πολιτισμός. Με τους Μουσουλμάνους Σουλτάνους (1453-1923),ο Ελληνικός πολιτισμός παραμένει κυρίαρχος στο Ορθόδοξο μιλέτι, η δε Ελληνική, είναι η γλώσσα της Εκκλησίας και της παιδείας, αλλά και των ελίτ, στους Ορθόδοξους αλλόγλωσσους.
Αδικούμε την πολιτιστική μας πνευματικότητα, εάν περιχαρακώνομε την μελέτη του πολιτισμού μας στα εθνικά όρια. Μια καθολική θεώρηση, με τα πολύμορφα δούναι και λαβείν, τα πολύτροπα αλισβερίσια στην αυτοκρατορία, όχι μόνο μεταξύ των Ορθοδόξων, αλλά και μεταξύ ορθοδόξων και των μουσουλμάνων, διαμορφώνει αλληλεγγύη και αλληλοπεριχώρηση στα κράτη μας, που αναδύθηκαν από την αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης. Άλλωστε, ο χώρος αυτός, μετά τις αυτοκρατορίες των Ρωμαίων και του Μεγάλου Αλεξάνδρου, βρίσκει στην Κωνσταντινούπολη το σταθερό κέντρο του, για 16 αιώνες.
Στην Κωνσταντινούπολη, από το 1453, εγκαθίστανται οι Μουσουλμάνοι Σουλτάνοι (σουνίτικο Ισλάμ). Το Πατριαρχείο συνεχίζει την Ορθόδοξη οικουμενική του διακονία, απορρέουσα από τα προνόμια, που λαμβάνει ο Πατριάρχης Γεννάδιος, αμέσως μετά την άλωση. Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έχει, όχι μόνο την εκκλησιαστική ευθύνη των Ορθοδόξων, του ρουμ μιλιέτ, αλλά και την πολιτική των ευθύνη. Γάμοι, διαζύγια, κληρονομικά θέματα, υιοθεσίες, εκπαιδευτήρια, φιλανθρωπικές δομές, υπάγονται στις αρμοδιότητες του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας παραμένει και αυτή τη δεύτερη περίοδο, η Κωνσταντινούπολη, έως το 1923. Όποιος κατείχε την Κωνσταντινούπολη, είχε τότε και τον νομιμοποιητικό τίτλο του κυριάρχη της καθ’ ημάς Ανατολής. Είναι γνωστό ότι η αυτοκρατορία, εδαφικά, είχε συρρικνωθεί στους πριν την άλωση χρόνους. Οι Πατριάρχες με τους αυτοκράτορες, διαμόρφωσαν, εξακτίνωσαν και κατοχύρωσαν την πνευματική ακτινοβολία του Ορθόδοξου πολιτισμού. Οι Σουλτάνοι, ιδιαιτέρως μάλιστα μετά το 1519, όταν εγκαθίσταται το Χαλιφάτο στην Κωνσταντινούπολη, όπου παραμένει έως το 1923, οικοδομούν από την Κωνσταντινούπολη, την πολιτιστική ταυτότητα του Ισλάμ στην αυτοκρατορία. Η επικράτεια της αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως επανέρχεται στις εποχές της μεγάλης ακμής των αυτοκρατόρων της Κωνσταντινουπόλεως. Οι δύο θεσμοί, Πατριάρχης και Σουλτάνος, πορεύονται στην νέα πραγματικότητα. Βεβαίως, έχουμε Πατριάρχες, Ιεράρχες, κληρικούς και αξιωματούχους του Φαναρίου, αφοσιωμένους στο καθήκον της αποστολής των, που χάνουν τη ζωή τους από την Υψηλή Πύλη. Όμως, ο Ορθόδοξος πολιτισμός συνυπάρχει με τον Μουσουλμανικό, εν μέσω όλων αυτών.
Σήμερα, στη Κωνσταντινούπολη έχουμε την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο Μεγάλος Πατριάρχης μας Βαρθολομαίος, με τις ιεραποστολικές του ιεροποδημίες, εμπεδώνει παγκοσμίως, ότι η Κωνσταντινούπολη είναι το Οικουμενικό κέντρο της Ορθοδοξίας.
Πορευόμεθα με άνοιξη αλλά και χειμώνα, με καλοκαίρια αλλά και τρικυμίες. Γεγονότα οδυνηρά, που συναντάμε και μεταξύ ομοεθνών και ομοθρήσκων. Ας αναφέρουμε τους εμφύλιους ιδεολογικούς πολέμους του 19ου και 20ου αιώνα στην Ευρώπη, αλλά και στην πατρίδα μας, την Ελλάδα.
Είπαμε, το πρόβλημα είναι πνευματικό. Όπως μας έλεγε ο δάσκαλός μας, Νίκος Ματσούκας, ο άνθρωπος ως κτιστός, ζει σε κινητικότητα απεγνωσμένη,εφ’ όσον δεν αποδέχεται και δεν συμφιλιώνεται με την κτιστή φύση του. Την περασμένη, την ετερόφωτη, την υπό του ακτίστου Τριαδικού Θεού, φωτιζόμενη και νοηματοδοτούμενη. Η άρνηση του ανθρώπου, να αποδεχθεί τον αόρατο, ουράνιο πνευματικό κόσμο και προσευχητικά, έστω να τον ψηλαφίσει, τον αιχμαλωτίζει στην ατέρμονη οικοδόμηση του δικού του πύργου της Βαβέλ.